პოლიტიკური მეცნიერება/Political Science (Annual Conference)

„იდეოლოგიები მიმართავენ ისტორიას

და მათ ხელში წარსული წინასწარმეტყველებად იქცევა“

მარგარეტ მაკმილანი

საკვლევი თემა მოიცავს საქართველოს გასაბჭოების თარიღის, 1921 წლის 25 თებერვალის, ირგვლივ შექმნილი ნარატივების ანა­ლიზს, ფოკუსირდება წარსულის გასაბჭოების ფენომენის კვლევაზე და ამ თარიღის შემდეგ გამოხატულ ქართული ეროვნული იდენ­ტობის მახასიათებლებზე. 

ონტოლოგიურად საზოგადოება სხვა არაფერია, თუ არა ცვლი­ლება, მოძრაობა და ტრანსფორმაცია. ეს არის კონსტრუირების და რეკონსტრუირების მუდმივი პროცესი და არა სტაბილურად ყოფნა. იმის თქმა, რომ სოციალური ცვლილებები იწვევს ტრავმას საკითხის წარმოუდგენელი გამარტივებაა. სწორი კითხვაა: რომელი ტიპის ცვლილებები იწვევს ტრავმას, როცა კოლექტიურ ცნობი­ერე­ბაზე ვსაუბრობთ? რამდენიმე კატეგორიად შეგვიძლია დავყოთ ეს ტიპები, თუმცა ერთ-ერთი აუცილებლად იქნება - უცხოელის მიერ დაპყრობა და ძველი პოლიტიკური რეჟიმის ნგრევა. უფრო რომ და­ვა­კონკრეტოთ, კულტურული ტრავმის გამომწვევი შეიძლება იყოს ფუნდამენტური ცვლილება ინსტიტუტების ან რეჟიმების, რადგან ასეთი პოლიტიკური ცვლილება გულისხმობს კულტურულ ადაპ­ტა­ციას და შესაბამისად ახალი კულტურული მახასიათებლების ჩა­მო­ყალიბებას. კულტურული იმპერატივები უნდა მოერგოს ახალ პო­ლიტიკურ გარემოს. ამის გარდა, შეგვიძლია ტრავმული გამოც­დი­ლების წყაროდ განვიხილოთ რწმენა-წარმოდგენების, მოძღვრე­ბის და იდეოლოგიის ცვლილება (The Trauma of Social Change; A Case of Postcommunist Societies, 2004). საქართველოს მაგალითზე, თუ თანამედროვეობაში 1921 წლის თებერვლის მოვლენას ვუწო­დებთ ოკუპაციას, საბჭოთა რეჟიმი იგივე მოვლენას უწოდებდა გათავისუფლებას პირველი რესპუბლიკის გამოცდილებისგან, 1918-1921 წლების პირველი დემოკრატიული რესპუბლიკის მემკვიდრე­ობის წაშლის მცდელობით. ამ პროცესს შეგვიძლია ვუწოდოთ საბ­ჭოური იდენტობის შექმნის ტიპური გამოხატულება, თუ როგორ იქმნებოდა საბჭოური ნარატივი იმის შესახებ, რომ 1921 წლის ოკუ­პაცია იყო რევოლუციური გამოხსნა და არა იმპერიული დაპყრობა. კვლევა ფართო ჭრილში უნდა განვიხილოთ, რომელიც მოიცავს ნა­ცი­ონალიზმს, მახსოვრობის პოლიტიკას და ისტორიულ რევიზი­ონიზმს. კვლევა აანალიზებს, როგორც ოკუპაციის პირველ წლებში ქარ­თველი საზოგადოების მიერ გამოთქმულ-გამოხატულ პროტეს­ტისა და ბრძოლის ფორმებს, ისე ერის შეგუების ეტაპზე გადას­ვლას, რასაც ლოგიკურად მოჰყვა „დუმილის“ ეტაპიც.

საკვლევი თემის აქტუალობა გამომდინარეობს თავად შესას­წავლი ფენომენის მრავალმხრივობიდან, რადგან ეროვნული თვით­ცნო­ბიერების გამოღვიძების, თუ პირიქით, შესუსტების ფენომენი არ არის სწორხაზოვნად განვითარებული მოვლენა, რომლის სავა­რა­უდო შედეგების გენერალიზაცია შესაძლებელი და მოსახერხე­ბელია. ეროვნული თვითცნობიერების კვლევის დროს მეტად უნდა ვფოკუსირდეთ შემთხვევის ანალიზზე, რადგან ერთნაირ პოლიტი­კურ და სოციალურ გარემოში ერები განსხვავებულად რეაგირებენ. ერნესტ გელნერის თეორიას თუ შევეხებით ვნახავთ, რომ ავტორი ნა­ციონალიზმის პრინციპის დარღვევად თვლის შემთხვევას, რომე­ლიც ერის ბრაზს და გაღიზიანებას იწვევს, როდესაც მმართვე­ლი/ები მოქალაქეების უმრავლესობისგან განსხვავებულ ერს ეკუთ­ვნიან. ეს მომენტი მნიშვნელოვანია, რადგან ერნესტ გელნერის მო­საზრებით, ნაციონალიზმის პრინციპი ირღვევა, თუ მმართველი უმ­ცირესობა ეთნიკური წარმოშობით განსხვავდება მართულ უმ­რავ­ლესობაზე და ამ პრინციპის დარღვევის შედეგად წარმოიშვება მართულ უმრავლესობაში ბრაზი და აგრესია (Gellner, 1983). გელ­ნერის თეორიის თანახმად, ქართველ ერში დაპყრობის შემდეგ გა­მო­ხატული ბრაზი უნდა გარდაქმნილიყო ნაციონალურ მოძრა­ობად. შესაბამისად, ქართველი ერის შემთხვევა საყურადღებო და აქტუალურია იმ კუთხითაც, რომ ნაკლებად ამართლებს ამ წამყვანი მოდერნისტული თეორიის ერთ-ერთ მთავარ ჰიპოთეზას.

კვლევის სიახლე: შეგვიძლია გამოვყოთ რამდენიმე ასპექტი, რომელსაც თემის ირგვლივ ახალი დისკუსი შემოაქვს. 1) საკვლევი თემა ხშირად განხილულია მეხსიერების პოლიტიკის ჭრილში, თუმ­ცა კვლევას ექნება მეტად ჰიბრიდული ხასიათი და არის იდენ­ტობის პოლიტიკის, ნაციონალიზმის თეორიების, მეხსიერების პო­ლიტიკის და ისტორიის გზაგასაყარზე; 2) კვლევაში ადაპტირე­ბული იქნება ნაციონალიზმის რამდენიმე თანამედროვე თეორია, რომელიც ზოგად ჭრილში ახსნის და გაანალიზებს საქართველოს შემთხვევას, რაც თავის მხრივ ახალი მიდგომაა საკითხისადმი;

კვლევა ორიენტირებულია ისტორიული მანიპულაციების თვალ­საზრისით ქართველი ერის კოლექტიური მეხსიერების ხელა­ხალი ფორმირების შესწავლაზე და შესაბამისად, კვლევის მიზანია: იმ მომენტალური პასუხების და რეაქციების ანალიზი, რომელიც ქართველ ერს ჰქონდა ოკუპაციის წინააღმდეგ.

მეთოდოლოგია: 1) კვლევის შინაარსიდან გამომდინარე გამო­ყე­ნებულია თვისებრივი კვლევის მეთოდი ისტორიული ანალიზის თვისებრივი მეთოდი, რაც მოიცავს საკვლევ თემაზე არსებული მე­ორეული წყაროების კვლევას; 2) კვლევაში გამოყენებულია დის­კურ­სის ანალიზის მეთოდი იმ ენის, ტერმინებისა და რიტორიკის შესასწავლად, რომელიც გამოიყენეს საბჭოთა კონტროლის ნორმა­ლი­ზე­ბისა და ისტორიული მოვლენების რეინტერპრეტაციის პრო­ცესში.

ტოტალიტარული რეჟიმი განსაზღვრავდა მეხსიერებას საბ­ჭო­თა ეპოქაში, რომელიც იცავდა და მიჰყვებოდა ერთ ფუნდამენ­ტურ და ჰომოგენურ ნარატივს: საბჭოთა მომავალი ეროვნებათა­შო­რის ჰარმონიული თანაცხოვრებაა. ამ ნარატივის მიხედვითვე, არა­რუსი ხალხი საბჭოთა კავშირს ნებაყოფლობით შეუერთდა. საქარ­თვე­ლოს შემთხვევაში, 1921 წელს ოკუპაციის ტერმინის გამოყენება მიუღებელი იყო ბოლშევიკებისთვის, რადგან გასაბჭოება მოხდა ნება­ყოფლობით, რევოლუციური ბოლშევიზმის მიზნების განხორ­ცი­ელე­ბის­თვის. შესაბამისად, ნებისმიერი წინააღმდეგობა (ვერბა­ლუ­რი თუ ფიზიკური) გამოთქმული გასაბჭოების წინააღმდეგ ით­ვლებოდა დიადი მიზნების წინააღმდეგ წასვლად და რაც მთავარია არარუსი ხალხის ნების წინააღმდეგ მოქმედებად. ამ ნარატივის მი­ხედვით თავად ქართველებისვე სურვილით ხდება უცხო რეჟიმის შემოსვლა და შესაბამისად ეს დაპყრობა კი არა გათავისუფლებაა ძველი მმართველობისგან (Toria, 2014). შესაბამისად, ოკუპაცია მარ­თლდებოდა იდეოლოგიურად და ითვლებოდა დიადი მიზნების განსახორციელებელ აუცილებლობად. იდეოლოგიური მოტივით ახსნა პოლიტიკური და სამხედრო გადაწყვეტილებების ნათელი იყო ოკუპაციის შემდეგ საქართველოში რუსეთის ყოფილი XI არმიის საჯარისო შენაერთების დიდი ხნით საქართველოში დარ­ჩენის მოტივების განმარტების დროსაც, რადგან ეს იწვევდა საზო­გა­დოების ნაწილის პროტესტს, თუმცა ბოლშევიკების მხრიდან რუ­სეთის არმიის დარჩენა საქართველოში აიხსნა ქართველი პროლე­ტა­რი­ატის და გლეხობის ძალაუფლების შენარჩუნების გარანტიის მიცემით, რადგან საჯარისო შენაერთების საქართველოს ტერიტო­რიაზე დარჩენა ერთგვარ დახმარებად წარმოჩნდა საქართველოში სოციალისტური საზოგადოების მშენებლობის გზაზე (დაუშვილი, 2008).

საკითხი რელევანტურად რჩება დღესაც, რადგან ისტორი­ული მოვლენების, თარიღების, აქტორების მნიშვნელობის, პროცე­სე­ბის გადააზრებაში ვხვდებით პოლიტიკური აქტორების და მათ მიერ შექმნილი ნარატივების ფუნდამენტურ როლს. შესაბამისად ისტორიული შემთხვევის ანალიზი გვიჩვენებს იმ მახასიათებლებს, რომელიც ქართველმა საზოგადოებამ გამოიჩინა ისტორიის გასაბ­ჭოების პროცესში. კვლევის შედეგები მნიშვნელოვანია პოლიტიკის მეცნიერების მიმართულების, კონკრეტულად მეხსიერების პოლი­ტი­კისა და იდენტობის პოლიტიკისთვის, ისევე როგორც ისტორიის ჰუმანიტარული დარგისთვის.

საკვანძო სიტყვები: საბჭოთა საქართველო, ეროვნული თვით­ცნობიერება, ეროვნული იდენტობა, საქართველოს ოკუპაცია.

• Gellner, E. (1983). Nations and Nationalism. Oxford: Basil Blackwell.

• Sztompka, P. (2004). The Trauma of Social Change; A Case of Postcommunist Societies. In J. C. Sztompka, Cultural Trauma and Collective Identity (pp. 155-195). Berkeley • Los Angeles • London: UNIVERSITY OF CALIFORNIA PRESS.

• Toria, M. (2014). The Soviet occupation of Georgia in 1921 and the Russian–Georgian war of August 2008: Historical analogy as a memory project. 316-335. Routledge. Retrieved from https://www.researchgate.net/publication/332241087_The_Soviet_occupation_of_Georgia_in_1921_and_the_Russian-Georgian_war_of_August_2008_Historical_analogy_as_a_memory_projet

• დაუშვილი, ა. (2008). რუსეთის კოლონიური ბატონობის შემობ¬რუნება საქართველოში საბჭოურ-კომუნისტური ფორმით. In, რუსული კოლონიალიზმი საქართველოში (გვ. 373-449). თბილისი: უნივერსალი.